|
Białostockie Sztandary 20 lutego 2004 roku Sejm Polski nowelizując ustawę o godle barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej ustanowił 2 maja Dniem Flagi Rzeczypospolitej Polskiej. Nawiązując do stwierdzenia zawartego w artykule Święto Flagi mówiącego o tym, że flaga wywodzi się w prostej linii z chorągwi (sztandaru) wojskowego, będącego znakiem rozpoznawczym walczących oddziałów, chciałbym przedstawić garść informacji o sztandarach jednostek Wojska Polskiego stacjonujących w Białymstoku w okresie międzywojennym.
Zanim przejdę do tytułowego wątku artykułu trochę ogólnych informacji na temat polskich sztandarów wojskowych tego okresu.
Pierwsze regulaminowe wzory sztandarów wojskowych w odradzającej się Polsce określiło w rozkazie z dnia 4 kwietnia 1919 roku Dowództwo Główne Wojsk Wielkopolskich. Płat ich miał być biały dla pułków strzelców, żółty dla ułanów i czarny dla saperów. Na stronie głównej przewidywano czerwony krzyż kawalerski z ramionami dochodzącymi do skrajów płatu i na nim Orła Białego nad złotymi gałązkami wawrzynu. Pośrodku strony odwrotnej miał być haftowany krzyż Virtuti Militari, nad nim dewiza, a pod nim data utworzenia pułku. Na sztandarach jazdy krzyż orderu miał zastąpić wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej. Sztandar 16 Pułku Ułanów Wielkopolskich 1919-1939
Sztandar wielkopolski zainspirował twórców sztandaru Wojska Polskiego. Jego wzór określała ustawa sejmowa z 1 sierpnia 1919 roku. Z obu stron białego płatu wykonanego z jedwabiu umieszczono duży czerwony krzyż kawalerski z czerwonym kręgiem w środku, otoczonym złotymi gałązkami wawrzynu. Na stronie głównej (prawej) widniało godło państwowe, a na odwrotnej (lewej) dewiza „Honor i Ojczyzna". W białych polach między ramionami krzyża umieszczano na stronie głównej numer pułku w wieńcu laurowym, a na stronie odwrotnej herby i emblematy. Na ramionach krzyża po stronie odwrotnej można było umieszczać napisy (na ogół miejsca i daty ważniejszych bitew) związane z historią danej jednostki. Boki płata sztandaru obramowane były z trzech stron złotą frędzlą. Sztandary piechoty i kawalerii różniły się tylko rozmiarami. Boki sztandaru obramowane piechoty miały metr długości, a jazdy 65 centymetrów.
Wzór sztandaru ustanowionego przez Sejm w dniu 1 sierpnia 1919 roku Drzewce sztandarów wykonane było najczęściej z jesionowego drewna, miało długość 250 cm, średnicę 3,5 cm. Łączone było z dwóch części za pomocą stalowych okuć i zakończone również stalowym „trzewikiem". Płaty przymocowywano do drzewc najczęściej za pomocą skórzanej tulei i specjalnych ozdobnych gwoździ. Marszałek Edward Rydz-Śmigły wbija gwóźdź w sztandar jednego z pułków - Wilno 3.07.1938r.
Szczyt drzewca, wzorem orłów Księstwa Warszawskiego, wieńczył orzeł metalowy, srebrzony, wsparty na tablicy z numerem pułku lub inicjałami. 
Orzeł wieńczący sztandar 80 pp
Pod orłem zawiązywano w kokardę wstęgę biało-czerwoną. Sztandary odznaczone Orderem Virtuti Militari ozdabiano niebiesko-czarną wstęgą tego orderu z przymocowaną doń odznaką orderową.
Marszałek Edward Rydz-Śmigły przypina szarfę do jednego ze sztandarów - Wilno 3.07.1938r.
W 1927 roku, zgodnie z dekretem prezydenta, zmieniony został rysunek godła państwowego. W związku z tym Minister Spraw Wojskowych polecił wprowadzić, począwszy od 1928 roku, nowe godła na płaty znaków wojskowych. Orły na drzewcach pozostawiono bez zmiany Wzór sztandaru wprowadzony 27 grudnia 1927r.
W 1937 dekretem prezydenta ustalono, że sztandary mogą być nadawane wszystkim formacjom liniowym wojska i oddziałom lądowym marynarki wojennej, a więc mogła je posiadać nie tylko — jak dotychczas — piechota, saperzy i kawaleria oraz szkoły tych formacji, lecz także artyleria, broń pancerna, lotnictwo, łączność i samodzielne bataliony strzelców oraz szkoły tych formacji kształcące oficerów służby stałej i podoficerów zawodowych. Na mocy tego dekretu od października 1937 roku do listopada 1938 roku nadawano sztandary jednostkom artylerii, łączności i broni pancernej. Ze względu na masowy charakter nadań wręczano je w większości przypadków grupowo, w ramach Okręgów Korpusów. Sztandary nadawał oddziałom Zwierzchnik Sił Zbrojnych, prezydent Rzeczypospolitej.
Poczet sztandarowy 61 Pułku Piechoty Wielkopolskiej salutuje sztandarem
przed marszałkiem Edwardem Rydzem-Śmigłym
Mimo iż wydane w latach 1919—1937 rozporządzenia regulowały jednoznacznie wygląd sztandarów, zdarzało się, że niektóre odbiegały od ustalonego wzorca. Zwłaszcza pułki kawalerii, szczególnie kultywujące stare tradycje, wyróżniały się posiadaniem sztandarów nietypowych. We wrześniu 1939 roku sztandary znajdowały się przy sztabach pułku lub dywizji pod opieką wyznaczonego pocztu i oddziału ochrony i na ogół nie brały bezpośredniego udziału w walkach. Dzięki odwadze żołnierzy oraz ludności cywilne z około dwustu trzydziestu sztandarów armii wrześniowej uratowano przeszło sto sztandarów, niektóre niestety we fragmentach. Większość z nich znajduje się w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. Czterdzieści dwa sztandary różnymi drogami dostały się na Zachód i znajdują się obecnie w Instytucie i Muzeum im. Generała Sikorskiego w Londynie.
Białostockie Sztandary
Nadszedł teraz czas, aby zgodnie z tytułem artykułu, zaprezentować wszystkie informacje, które udało mi się pozyskać na temat sztandarów przedwojennych jednostek wojskowych stacjonujących w Białymstoku. 10 Ułanów Litewskich
Genezy powstania pułku należy szukać 9 grudnia 1918 roku, gdy w Pietkowie koło Łap, w składzie Dywizji Litewsko-Białoruskiej przystąpiono do formowania Pułku Ułanów Nr 12. 30 grudnia 1918 roku oddział przemianowany został na 10 Pułk Ułanów. Z racji tego, że większość oficerów i szeregowych pochodziła z terenu dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, a sam pułk wchodził w skład wojsk Litwy Środkowej otrzymał wyróżnik w postaci przymiotnika litewski. We wrześniu 1922 roku pułk został przeniesiony do Białegostoku.
Julia z Branickich hr. Henrykowa Potocka (1879-1929) fundatorka sztandaru 10 PUL
Swój sztandar pułk otrzymał w dniu 4 listopada 1920 roku. Fundatorką sztandaru była hrabina Julia Potocka. Uroczystość poświęcenia i wręczenia odbyła się w kościele w Parafianowie, w obecności wyższych władz wojskowych i miejscowego społeczeństwa. Rozkaz wydany w przeddzień wręczenia sztandaru brzmiał:
W dniu jutrzejszym za zezwoleniem Naczelnika Państwa i Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego pułk otrzymuje sztandar. Akt ten w życiu pułku jest najdonioślejszym, gdyż przezeń Ojczyzna obdarza pułk najwyższym symbolem zaufania, pokładanego w swym żołnierzu, dając mu godło, pod którem żołnierz polski walczy, zwycięża lub w imię honoru Jej umiera.
Walcząc w ciągu dwóch niemal lat nigdy pułk 10 ułanów nie zawiódł pokładanej w nim nadziei, wierzę, iż nadal każdy z nas, wierny tradycjom naszych dziadów da swą krew i życie w obronie Ojczyzny, sztandaru i honoru pułku.
Poczet sztandarowy pułku - ok. 1931-1932
Sztandar 10 Pułku Ułanów Litewskich odbiegał wyglądem od ustawowych uregulowań, o których wspominano w pierwszej części artykułu. Zmiany polegały na tym, że na stronie głównej na ramionach krzyża kawalerskiego widniały: dewiza Honor i Ojczyzna oraz napis Pułk 10-ty Ułanów, zaś na stronie odwrotnej na błękitnym tle znajdował się wizerunek Matki Boskiej Ostrobramskiej oraz ukoronowany herb Litwy – Pogoń. Mimo zmian w wyglądzie sztandarów ustalanych kolejnymi dekretami sztandar pułku przetrwał w niezmienionym stanie do wybuchu II wojny światowej.
Sztandar 10 Pułku Ułanów Litewskich
W 1939 roku cofający się 10 pułk ocalił swój sztandar. Głowica została zakopana w okolicach miejscowości Uciecha koło Druskiennik. Sztandar zaś trafił do polskiego attache wojskowego płk. dypl. Leona Żółłtek-Mitkiewicza w Kownie, skąd został wysłany pocztą dyplomatyczną poprzez Sztokholm do siedziby emigracyjnych władz polskich w Paryżu, a po ich ewakuacji trafił wraz z nimi do Wielkiej Brytanii. W roku 1952 znajdował się w miejscowości Gask w Szkocji. W połowie 1956 roku został złożony w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen Sikorskiego w Londynie. W 1992 roku wysiłkiem członków Koła Pułkowego 10 PUL została wykonana i wyświęcona kopia sztandaru, która znajduje się obecnie w koszarach im. 10 Pułku Ułanów Litewskich w Białymstoku (aktualnie stacjonuje tam 18 pułk rozpoznawczy).
Poczet sztandarowy 10 Pułku Ułanów na Mszy św. polowej - 1938 r.
Wspomniana wyżej kopia sztandaru nie jest jedyną. Podobną posługuje się między innymi Szwadron Kawalerii im. 10 Pułku Ułanów Litewskich w Białymstoku oraz Pluton Kawalerii im. 10 Pułku Ułanów Litewskich z gminy Zaręby Kościelne (północno-wschodnia części województwa mazowieckiego). Poczet sztandarowy Szwadronu Kawalerii im. 10 Pułku Ułanów Litewskich
w Białymstoku – 2007r.
Lewa strona sztandaru Pluton Kawalerii im. 10 Pułku Ułanów Litewskich z Zaręb Kościelnych
42 Pułk Piechoty im. Jana Henryka Dąbrowskiego
Pułk piechoty o którym mowa numer 42 otrzymał w dniu 29 stycznia 1920 roku. Wywodzi się zaś z Armii Polskiej we Francji utworzonej i dowodzonej przez generała Józefa Hallera. W Białymstoku stacjonował począwszy od 1922r. (do tego czasu tymczasową siedzibą pułku był Osowiec). W 1938 jednostka otrzymała patrona w postaci gen. Jana Henryka Dąbrowskiego. Święto pułku obchodzono 12 lipca, w rocznicę bitwy pod Krzemieniem z 1920r. Pierwszy sztandar (zgodny z ustawą z 1 sierpnia 1919 roku) wręczył ówczesnemu dowódcy pułku ppłk Władysławowi Wejhertowi 21 sierpnia 1921 roku marszałek Józef Piłsudski. Sztandar został ufundowany przez społeczeństwo Białegostoku.
Naczelny Wódz Józef Piłsudski przed kompanią honorową na dworcu kolejowym
w Białymstoku - 21.VIII.1921 r.
Opierając się na zaprezentowanych niżej fotografiach można stwierdzić, że sztandar został wymieniony po 1928 roku na nowy - zgodny z dekretem prezydenta RP z dnia 13 grudnia 1927r.(zmiana wzoru godła państwowego na stronie głównej sztandaru). Z tych samych fotografii wynika, że we wrześniu 1939 roku sztandar 42 pp znalazł się w rękach niemieckich. Prawdopodobnie stało się to w okolicach Andrzejewa, gdzie w dniach 12-13 września pułk toczył ciężkie walki próbując się przebić z niemieckiego okrążenia.
Strona główna sztandaru 42 pułku piechoty
Strona odwrotna sztandaru 42 pułku piechoty
W rękach niemieckich sztandar znajdował się do czerwca 1971 roku, a następnie znalazł się w gestii Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie gdzie aktualnie się znajduje.
14 Dywizjon Artylerii Konnej Ostatnią dużą jednostką wojskową stacjonującą w przedwojennym Białymstoku był 14 Dywizjon Artylerii Konnej. Tak jak w przypadku dwóch pozostałych, wyżej wymienionych jednostek 14 DAK zanim otrzymał swój ostateczny numer w 1927 roku nosił kolejno numery 9 i 8. Sformowany został na bazie Baterii Krakusów 4 VIII 1920 w Górze Kalwarii. Swoje święto Dywizjon obchodził 12 lipca. Defilada spieszonego pocztu sztandarowego z 14 Dywizjonu Artylerii Konnej, przed marszałkiem Edwardem Rydzem-Śmigłym, podczas uroczystości wręczenia sztandaru. Poczet sztandarowy salutuje sztandarem – 3 lipca 1938r.
Sztandar dywizjon otrzymał z rąk marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego w Wilnie w dniu 3 lipca 1938 roku. Regulaminowy sztandar zatwierdzony został przez prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 24 XI 1937 r. Prawa (główna) strona nie odbiegała od wzoru przyjętego w 1927r. Na lewej (odwrotnej) stronie płatu sztandarowego, między ramionami krzyża, umieszczono wizerunki Matki Boskiej Kodeńskiej i św. Barbary, godło ziemi Podlaskiej oraz odznakę pamiątkową (wspólną dla wszystkich dywizjonów) artylerii konnej, a na ramionach napis Warszawa.
Rysunek strony głównej sztandaru 14 DAK (rys. H. Smaczny)
Odznaka pamiątkowa dywizjonów artylerii konnej jej emblemat zdobił sztandar 14 DAK
Wojciech Brański
|
