Dzieje konfliktu polsko – krzyżackiego XIV - XVw.

Od zawarcia w roku 1343 pokoju wieczystego pomiędzy Królestwem Polskim a Zakonem, przez dłuższy czas nie dochodziło do otwartych konfliktów polsko-krzyżackich. Jednakże z jednej strony Polacy, szczególnie Wielkopolanie, dostrzegali w jego istnieniu fragment zagrożenia ze strony państw niemieckich (Zakon był księstwem Rzeszy, czyli Świętego Cesarstwa Rzymskiego narodu niemieckiego) oraz nie mogli pogodzić się z utratą Pomorza, z drugiej strony Zakon odkupił od Brandenburczyków Nową Marchię i starał się odciąć Polskę również od Pomorza Zachodniego. Panował więc stan "zimnej wojny".

Unia polsko litewska

Była to dla Polaków jedna z przesłanek zawarcia unii z Litwą, czego efektem będzie panowanie wielkich książąt litewskich - Jagiełły i jego potomków - na tronie polskim. Zawarcie unii spowodowało też, że konflikty pomiędzy bratnią Litwą a Zakonem nie mogły Polski nie interesować. Tymczasem Zakon, nie zważając na chrystianizację pogańskiej Litwy przez Jagiełłę, kontynuował ekspansję na jego ziemie. Starał się szczególnie o opanowanie, a później utrzymanie w swych rękach, Żmudzi - terytorium zamieszkałego przez rdzenną ludność litewską, oddzielającego Zakon Pruski od, panującego w Inflantach, połączonego z nim, Zakonu Kawalerów Mieczowych.

W pierwszym okresie po zawarciu unii polsko-litewskiej Polacy ograniczali się do wysyłania Litwinom posiłków wojskowych podczas walk z Krzyżakami. Obydwie strony szykowały się do wojny.

Wielka wojna z zakonem krzyżackim 1409 - 1411

Gdy sprawujący w imieniu Jagiełły rządy na Litwie Witold poparł powstanie na Żmudzi, Zakon postanowił wypowiedzieć wojnę Litwie. Jednak, gdy Polacy uprzedzili, ze nie pozostawią Litwy samej, Zakon uderzył w 1409 roku na Polskę. Ponieważ żadna ze stron nie była gotowa do wojny, zawarto rozejm na rok.

Teraz każda strona intensywnie przygotowywała się do decydującego starcia. Zakon zwerbował wielu zachodnioeuropejskich rycerzy do walki z "pogańską" Litwą i wynajął oddziały zaciężnej piechoty (groźni łucznicy i kusznicy, a nawet artyleria). Polacy i Litwini ściągnęli rycerstwo z całej monarchii. Po polskiej stronie opowiedziało się Mazowsze i lenna Mołdawia, z Litwinami przyszły oddziały tatarskie, przebywającego wówczas na wygnaniu chana Złotej Ordy Dżemala ed-Dina. Po przeprawieniu wojsk polskich przez Wisłę pod Czerwińskiem po przygotowanym wcześniej i przywiezionym moście pontonowym (sukces inżynieryjny) nastąpiło połączenie sił polsko-litewskich, które wkroczyły na terytorium Prus. Pod Grunwaldem (wg historyków niemieckich pod Tannenbergiem, czyli Stębarkiem) doszło do rozstrzygającej bitwy. Pomimo częściowego sukcesu Krzyżaków w pierwszej fazie (Litwini nie wytrzymali uderzenia ciężkozbrojnej jazdy i uciekli, lub upozorowali ucieczkę, z pola walki), rycerstwo polskie wytrzymało natarcie sił krzyżackich, a gdy Krzyżacy rzucili do walki odwody dowodzone osobiście przez wielkiego mistrza Ulrika von Jungingena, uderzenie polskiej piechoty zmiotło je i bitwa zakończyła się całkowitą klęską Zakonu, tym bardziej, że oddziały litewskie powróciły do walki. Polegli niemal wszyscy dostojnicy Zakonu, w ręce polskie wpadli jeńcy, sztandary i tabory krzyżackie. Niestety Krzyżacy zdążyli wzmocnić obronę Malborka i wojskom polskim (Litwini wycofali się z wojny) nie udało się, pomimo kilkutygodniowego oblężenia, zdobyć tej potężnej twierdzy.

Wojna zakończyła się (pierwszym) pokojem w Toruniu w 1411 r. Zakon oddał tylko Żmudź Witoldowi i zajętą w 1409 Ziemię Dobrzyńską Polsce. Ale po tej klęsce już nigdy nie odzyskał dawnej świetności. Jagiełło jeszcze kilkakrotnie prowadził działania wojenne przeciwko Krzyżakom, korzystając m.in. z poparcia czeskich husytów, których wódz, Jan Žižka z Trocnova, walczył już pod Grunwaldem na czele czeskiej piechoty po polskiej stronie. Jednak wojny te, poza zniszczeniami, nic nie zmieniły. Zakon bronił się w swych potężnych twierdzach, nie próbując szukać rozstrzygnięć w bitwach.

Wojna trzynastoletnia 1454 - 1466

Upadek potęgi Zakonu, zniszczenia w kolejnych wojnach, które toczyły się na terytorium krzyżackim, wzrost podatków i kłopoty w ważnym dla interesów miast handlu z Polską spowodowały powstanie opozycji miast i szlachty, które utworzyły w 1440 r. jawny Związek Pruski. Gdy Krzyżacy chcieli stłumić opozycję i uzyskali w 1453 r. wyrok cesarza, likwidujący Związek i przewidujący kary wobec jego przywódców, w lutym następnego roku wybuchło powstanie. Powstańcy opanowali większość krzyżackich zamków i zwrócili się do króla Kazimierza Jagiellończyka o wcielenie ziem pruskich do Korony.

Król ogłosił inkorporację Prus i wypowiedział wojnę Zakonowi. Rozpoczęła się wojna trzynastoletnia. Jednak po pierwszych sukcesach Związku, pospolite ruszenie szlachty wielkopolskiej poniosło klęskę pod Chojnicami. Okazało się, że w 40 lat po Grunwaldzie etos rycerski już wygasł, i aby skutecznie prowadzić wojnę, nie tylko miasta "pruskie" (Gdańsk, Toruń, Elbląg), ale i Zakon Krzyżacki oraz Polska musiały opierać się o wojska zaciężne. Wojna toczyła się ze zmiennym szczęściem, do 1460 przewagę zyskiwał Zakon, później Piotr Dunin pokonał wojska krzyżackie nad Jeziorem Żarnowieckim (1462), a flota Związku pokonała krzyżacką na Zalewie Świeżym (1463). Wobec obustronnego wyczerpania finansowego II pokój toruński (1466) był kompromisem. Państwo zakonne podzielono na Prusy Królewskie (Pomorze, Ziemia Chełmińska i Warmia, oraz Elbląg i dotychczasowa stolica Zakonu - Malbork) wcielone do Królestwa Polskiego i pozostające w zależności lennej od Polski Prusy Zakonne, ze stolicą w Królewcu.

Hołd pruski 1525

Państwo krzyżackie, w którym sam Zakon ulegał rozkładowi, kilkukrotnie próbowało w porozumieniu z wrogami Polski odwrócić skutki II pokoju toruńskiego, a wielcy mistrzowie odmawiali składania hołdu królowi. W roku 1519 doszło do wybuchu kolejnej wojny, w której wielki mistrz Albrecht Hohenzollern korzystał z pomocy m.in. cesarstwa. Wojska Zygmunta Starego wkroczyły do Prus. Wobec przewagi sił polskich w 1521 r. zawarto rozejm. Wówczas Albrecht zdecydował się na radykalne rozwiązania. Przyjął protestantyzm, zlikwidował Zakon i przekształcił państwo w świeckie księstwo (sekularyzacja Prus). Zgodził się złożyć hołd królowi. Katolicka Polska zaakceptowała to rozwiązanie, gdyż gwarantowało ono, że potężny wówczas cesarz Karol V (równocześnie król podbijającej właśnie Amerykę bogatej Hiszpanii), gorliwy katolik, nie będzie popierał protestanckiego księcia.

W 1525 r. skończył się czteroletni rozejm po wojnie z Polską z lat 1519-1521. Albrecht wiedział, że w ewentualnej wojnie nie uzyska wsparcia z Rzeszy, co z góry przesądzało jej wynik. Nie pozostawało mu więc nic innego jak złożyć hołd lenny królowi Zygmuntowi. Postanowił to jednak zrobić już jako książę świecki.

Pertraktacje króla polskiego z udziałem senatorów Korony z księciem Albrechtem i przedstawicielami stanów pruskich prowadzono w marcu 1525 r. we Wrocławiu. Traktat pokojowy podpisany został 8 kwietnia 1525 w Krakowie przez króla, Albrechta, księcia Fryderyka legnickiego oraz margrabiego Jerzego von Hohenzollerna. W następnym dniu na oddzielnych dokumentach podpisanych także przez króla i Albrechta postanowienia traktatu ratyfikowała delegacja stanów pruskich z przedstawicielami zakonu z Prus Krzyżackich. W dniu 10 kwietnia 1525 r. na rynku krakowskim Albrecht złożył uroczysty hołd lenny z dziedzicznego księstwa pruskiego. Jako senator Królestwa Polskiego był lojalnym lennikiem i aktywnie uczestniczył w polskim życiu politycznym.

Historia zmagań polsko-krzyżackich dobiegła końca. Sam Zakon przetrwał w Niemczech (istnieje do dziś), ale nigdy nie odgrywał już większej roli politycznej. Dopiero ponad sto lat później rozpoczną się kłopoty Polski z księstwem pruskim.

Główni bohaterowie wydarzeń

Zygmunt I Stary- ur. 1 stycznia 1467 w Kozienicach, zm. 1 kwietnia 1548 w Krakowie. Od 1506 król polski i wielki książę litewski. Przedostatni z dynastii Jagiellonów na tronie polskim.

Był przedostatnim z sześciu synów Kazimierza IV Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki, ojcem m.in. Zygmunta II Augusta. Dwukrotnie żonaty: z Barbarą Zapolyą (1512), a po jej śmierci z Boną z rodu Sforzów (1518).

Zanim został królem, zarządzał w imieniu swego brata, króla węgierskiego i czeskiego Władysława Jagiellończyka, Księstwem Głogowskim (1499) i Księstwem Opawskim (1501). W 1504 został namiestnikiem całego Śląska i Dolnych Łużyc.

Po śmierci króla Aleksandra Jagiellończyka wyniesiony na tron litewski przez radę wielkoksiążęcą w Wilnie (20 października 1506) i obrany królem polskim na Sejmie piotrkowskim (8 grudnia 1506). Koronowany w katedrze wawelskiej 24 stycznia 1507 przez arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa Polski Andrzeja Boryszewskiego.

W lutym 1507 nakłonił sejm litewski do przyjęcia uchwały o gotowości do wojny z Wielkim Księstwem Moskiewskim. Dwuletnia III wojna litewsko-moskiewska 1507-1508 doprowadziła do obrony przez Litwę stanu jej posiadania.

Zygmunt I Stary i Piotr Tomicki pod protekcją św. Stanisława

Rządy wewnątrz królestwa

Sprawując rządy korzystał z rady senatorów i kompetentnych ministrów kierujących kancelarią królewską, urzędem podskarbińskim i wielkorządcami krakowskimi. Pomimo że był niechętny systemowi parlamentarnemu i niezależności politycznej szlachty, zwoływał coroczne sejmy, z reguły uzyskując uchwały podatkowe (pobory) na obronę potoczną. Jednakże niepowodzeniem skończyły się próby stworzenia stałego funduszu na obronność z podatków zależnych od dochodów.

Do sukcesów można zaliczyć częściowe oddłużenie skarbu. Zygmunt I Stary oddzielił rachunkowość dotyczącą podatków publicznych od skarbu królewskiego. Wzmocnił działalność mennicy krakowskiej, zabiegał o uporządkowanie przepisów dotyczących dochodów z eksploatacji żup solnych i kopalni, wydał statut dla Ormian (1519), zasady procesowe (1523), zamierzał ujednolicić prawo w całym kraju (correctura iurium, zwana korekturą Taszyckiego, 1532, odrzucona przez sejm 1540).

Uporządkował gospodarkę celną dbał o rozwój miast królewskich, odzyskał dla skarbu liczne kompleksy dóbr koronnej domeny królewskiej, znajdujące się pod zastawem. W działalności finansowej króla wspierała królowa Bona, dążąca do powiększenia dóbr królewskich, także w drodze zakupów i poprawy efektywności gospodarowania.

Ważnym wydarzeniem podczas panowania Zygmunta I był rokosz lwowski (wojna kokosza). W 1537 wysunięto postulaty egzekwowania praw średniej szlachty niezadowolonej z działań dworu (tzw. Egzekucja Praw). Żądania szlachty skierowane były przeciw hegemonii elit senatorsko-ministerialnych (co wiązało się z nieprzestrzeganiem zakazów łączenia określonych urzędów świeckich i kościelnych, tzw. Incompatibilitas), oraz z pomijaniem przy nominacjach na urzędy ziemskie zasady zamieszkiwania na obszarze jurysdykcji urzędu (tzw. "osiadłości"), sprzeciwiano się również wydatnej roli w życiu politycznym królowej i jej akcji wykupu w Koronie zastawionych królewszczyzn, wychowywaniu Zygmunta Augusta na dworze matki (bez zapewnienia mu edukacji politycznej i rycerskiej) oraz zbyt wysokiemu "nowemu cłu". Z powodu braku stanowczej postawy wśród przywódców szlachty, po długotrwałych rokowaniach, rokosz zakończył się kompromisem. Szlachta rozjechała się do domów, nie angażując się w wyprawę wojenną organizowaną przez króla (magnaci twierdzili, że jedynym wynikiem rokoszu miało być wyjedzenie drobiu w okolicy obozu, stąd pogardliwa nazwa "wojna kokosza").

Osiągnięciem było włączenie Mazowsza do Polski (po wygaśnięciu w 1526 męskiej linii książąt czersko-warszawskich) jako województwa mazowieckiego (1529), oraz wprowadzenie do sejmu posłów mazowieckich sejmików ziemskich.

Za namową swojej żony – Bony, uzyskał przyznanie, za swego życia, swemu małoletniemu synowi Zygmuntowi Augustowi tronu wielkoksiążęcego na Litwie (1522), jak i tronu polskiego (1529) (w wyniku elekcji vivente rege). Był to pierwszy i zarazem ostatni, tego typu wybór władcy na tron królewski w Polsce.

Rozwaga i pokojowe usposobienie Zygmunta Starego sprawiły, że w chwili śmierci cieszył się ogólnym szacunkiem w kraju i za granicą. Okres jego panowania określany jest jako złoty wiek w Polsce.

Polityka zagraniczna

W polityce zagranicznej Zygmunt Stary przede wszystkim przeciwstawiał się okrążeniu przez wrogów. Wielkie Księstwo Litewskie było zagrożone atakiem ze strony Moskwy, w wyniku wojny 1507-1508 i wojny litewsko-moskiewskiej 1512-1522 utraciło w 1514 Smoleńsk (mimo świetnego zwycięstwa polsko-litewskiego w bitwie pod Orszą), a w 1522 Nowogród Siewierski. Wasyl III sprzymierzył się z cesarzem Maksymilianem I, a brak akceptacji przez cesarstwo postanowień pokoju toruńskiego (1466) dopomagał wyłamywaniu się wielkich mistrzów krzyżackich z lenniczej zależności względem Polski. Obawiano się przymierza między nowym wielkim mistrzem, Albrechtem Hohenzollernem, a Moskwą. Współdziałając z bratem królem Czech i Węgier Władysławem Jagiellończykiem, doprowadził do rozbicia antypolskiego sojuszu państw habsburskich i państw skandynawskich pod panowaniem dynastii oldenburskiej. Zjazd wiedeński 1515, zakończony cofnięciem przez cesarza poparcia dla Moskwy i uznaniem praw Polski do lenna Prus, rozwiązał ręce Zygmuntowi Staremu na północy. W wyniku ostatniej wojny z zakonem krzyżackim (1519-1521) doszło w 1525 do podpisania traktatu krakowskiego. Zygmunt Stary zaakceptował przejście majątków i urzędów krzyżackich spod władzy kościelnej pod świecką i przyjął hołd lenniczy Albrechta jako luterańskiego księcia Prus (hołd pruski). Polsce zaś traktat zapewnił prawo aneksji Prus Książęcych po wygaśnięciu rodu Albrechta po mieczu. W styczniu 1525 wybuchł tumult gdański, gdy zrewoltowane pospólstwo i plebs luterański wystąpiły przeciwko biskupowi kujawskiemu Maciejowi Drzewickiemu, podważając prawa polskiego kościoła do jurysdykcji duchownej w tym mieście. 17 kwietnia 1526 Zygmunt Stary na czele 8 000 wojska wkroczył do Gdańska, uśmierzając bunt, ścinając jego przywódców.

V wojna moskiewska, mimo zdobycia Staroduba (1535), nie przywróciła Wielkiemu Księstwu Litewskiemu Smoleńska. Mocą zawartego w 1537 pokoju Litwa zachowała zdobyty Homel. Walki trwały również na pograniczu z Tatarami krymskimi (ich najazdy odpierano przy pomocy obrony potocznej i "podarków") i Mołdawianami (zwycięstwo hetmana Jan Tarnowskiego pod Obertynem w 1531 roku uregulowało stosunki na Pokuciu).

Albrecht Hohenzollern

Albrecht Hohenzollern Albrecht urodził się 17 maja 1490 w Ansbach na terenie Frankonii. Był synem Fryderyka Hohenzollerna i Zofii Jagiellonki – córki Kazimierza Jagiellończyka oraz siostrzeńcem Zygmunta Starego.

Albrecht jako rycerz zakonny występował pod imieniem Albrecht von Brandenburg-Ansbach. Wybrany został na urząd wielkiego mistrza przy poparciu cesarza Maksymiliana I. W czasie pełnienia funkcji wielkiego mistrza zlikwidował urzędy wielkiego szpitalnika i wielkiego szafarza, które setki lat istniały w ramach zakonu.

Na terenie Prus Krzyżackich postępował proces laicyzacji wśród braci zakonnych, jak i wyższego duchowieństwa diecezjalnego. Zachowane były jednak zewnętrzne pozory religijności. W 1519 odbyła się wielka procesja wielkopostna, w której obok Albrechta uczestniczyli m.in.: jego brat Wilhelm, książę brunszwicki Erich oraz biskupi sambijski i pomezański. W roku tym Albrecht odbył też pielgrzymkę do Świętej Lipki do istniejącej wówczas tam kaplicy (druga kaplica w Świętej Lipce przed wybudowaniem obecnego kościoła powstała dzięki Stefanowi Sadorskiemu). Albrecht z Królewca dojechał do Sępopola (województwo warmińsko-mazurskie), a dalej szedł pieszo cztery mile pruskie tj. 30 km. W latach 1519-1521 Albrecht prowadził ostatnią, zakończoną niekorzystnym dla zakonu rozejmem, wojnę zakonu krzyżackiego z Polską. Dwór Albrechta wraz z konwentem liczył 400 osób i od początku przypominał raczej dwór monarchy niż rycerza zakonnego. Na zamku w Królewcu odbywały się turnieje rycerskie i inne zabawy, jak na dworach królewskich. Albrecht nawiązał kontakty z Lutrem, rozmawiał z nim w latach 1523 i 1524. W roku 1524 dotychczasowy katolicki biskup sambijski Georg von Polenz przeszedł oficjalnie na luteranizm i objął nowo utworzoną diecezję luterańską w Królewcu, notabene – pierwszą oficjalnie uznaną przez Lutra strukturę tego Kościoła w Europie. W wyniku sekularyzacji państwa krzyżackiego w 1525 powstały Prusy Książęce. Sekularyzacji zakonu nie uznawali cesarze i książęta niemieccy, a Albrecht musiał szukać wsparcia w Krakowie. 10 kwietnia 1525 złożył hołd lenny królowi Polski Zygmuntowi Staremu w Krakowie (nazwany później hołdem pruskim) i od tego czasu, aż do śmierci w 1568 r. sprawował władzę książęcą w dawnym państwie zakonnym przemianowanym na Prusy Książęce.

Książę Albrecht (używano teraz też spolszczonej formy jego imienia Albert), już jako władca świecki, w dniu 28 maja 1525 przyjął w Królewcu hołd od swoich poddanych, także od dotychczasowych braci zakonnych, którzy masowo zrzucali białe krzyżackie płaszcze, stając się tym samym zwykłymi świeckimi rycerzami, poddanymi księcia Albrechta. Zakon utrzymał się w Niemczech, co było jednym z czynników wrogiego nastawienia cesarstwa do księcia Albrechta.

Albrecht był przez cały okres swojego panowania lojalnym lennikiem Polski. Był m.in. doradcą króla Polski w sprawach bałtyckich. Książę Albrecht marzył o polskim tronie i jak się wydaje w tym celu utrzymywał szerokie kontakty z osobistościami politycznymi ówczesnej Rzeczypospolitej oraz był mecenasem polskich uczonych i artystów. W roku 1543 zalecił staroście z Ełku ochronę dzikich koni. w 1544 r. założył w Królewcu uniwersytet, nazwany od jego imienia (Albert) Uniwersytetem "Albertyna", któremu przywilejem z 1560 r. król Zygmunt August nadał takie prawa jakie miała Akademia Krakowska.

Książę Albrecht był protektorem luteranizmu w I Rzeczypospolitej. Ufundował liczne stypendia dla młodzieży protestanckiej na uniwersytecie królewieckim. W 1551, dzięki jego wsparciu Stanisław Murzynowski dokonał pierwszego przekładu Nowego Testamentu na język polski. Na książęcym dworze w Królewcu bawił jako dworzanin syn Mikołaja Reja, a Jan Kochanowski bywał tam w latach 1551, 1552 i 1555 – (przypuszczalnie wówczas Kochanowski napisał hymn "Czego chcesz od nas Panie za Twe hojne dary").

Karta herbarza J. Siebmachera z herbem księcia Prus
(pierwszy z lewej w dolnym rzędzie), 1605

Albrecht był dwukrotnie żonaty. Pierwszą żoną Albrechta (ślub 1 lipca 1526) była Dorota, córka króla Danii i Norwegii - Fryderyka I. Drugą jego żoną od 1550 była Anna Maria, córka Eryka I księcia brunszwickiego. Z drugiego związku narodził mu się syn Albrecht Fryderyk.

Albrecht zmarł 20 marca 1568 w Tapiawie (niem. Tapiau, ros. Gwardiejsk w obwodzie kaliningradzkim). Pochowany został w Królewcu. W zniszczonej w czasie II wojny światowej katedrze sambijskiej (od 1525 luterańska) zachowała się na ścianie wschodniej prezbiterium część pomnika grobowego księcia Albrechta z 1572. Wcześniej przy ścianie południowej prezbiterium pochowana została pierwsza żona Albrechta - Dorota Duńska (epitafium z 1549). W prezbiterium znajduje się również częściowo zniszczone (wykonane w alabastrze), późniejsze epitafium Bogusława Radziwiłła i jego żony Anny Marii.