Szlak Tatarski  to atrakcja turystyczna powiatu sokólskiego. Pozwala ona przyjrzeć się śladom mozaiki kulturowo-etnicznej wschodnich ziem dawnej Rzeczypospolitej.

W miejscowościach, przez które przebiega trasa ulokowane były niegdyś dobra królewskie ekonomii grodzieńskiej, gdzie w 1679 roku król Jan III Sobieski osadził Tatarów. Bohoniki, podobnie jak Kruszyniany, są dziś centrum religijnym polskich muzułmanów.

Można tam zwiedzić najstarsze w kraju drewniane meczety z XVIII i XIX wieku. Na uwagę zasługują też zabytkowe mizary – cmentarze muzułmańskie.  Szczególnie w czasie świąt Ramadanu, Kurbanu czy Aszurabajranu tatarski szlak ożywa. Święta te gromadzą bowiem muzułmanów z całej Polski, a Bohoniki i Kruszyniany to bez wątpienia oazy polskiego orientu.

Jedną z pierwszych wersji powstania Bohonik jest otrzymanie tych ziem przez rotmistrza Olejewskiego jako rekompensatę za niewypłacony żołd od króla Sobieskiego. Istnieje także bardziej romantyczna wersja, każąca wierzyć, że król obdarował Włościami Tatara, który za wierną służbę u jego boku otrzymać miał tyle ziemi, ile zdążył objechać konno w ciągu całego dnia.

W rzeczywistości jednak w 1679 roku osiedliło się pod Sokółką 30 rodzin Lipkowskich, podkomendnych rotmistrzów: Kieńskiego, Olejewskiego i Sieleckiego. Obok Drahli, Malawicz i Kamionki swoje ziemie dostali muzułmanie także w Bohonikach. To właśnie tu postanowili wybudować meczet, którego istnienie odnotowano już w 1717 roku.

W 1789 roku w Bohonikach znajdowały się 3 folwarki i 5 gospodarstw drobnoszlacheckich; zamieszkiwało je 46 Tatarów. W 1921 roku Bohoniki zamieszkiwało 26 Tatarów. Obecnie w tej małej wiosce, liczącej zaledwie 30 domów mieszkają cztery rodziny muzułmanów, w sumie 14 osób.

Meczet, którym się opiekują, niestety nie jest tym samym, który pamięta jeszcze czasy króla Jana. Według lokalnej tradycji meczet znajdował się w okolicy starego mizaru we wschodniej części wsi i uległ pożarowi. Mimo to odbudowana w XIX wieku świątynia figuruje w rejestrze zabytków i ściąga do Bohonik nie tylko pielgrzymów, ale i turystów.

Zarówno meczet, jak i zabytkowy mizar znajdują się w samym centrum wsi po obu stronach przecinającej ją brukowej ulicy.  Ten ostatni, zdewastowany i nieczynny, ogrodzony staraniem miejscowych i opatrzony stosowną tablicą informacyjną w języku polskim i arabskim, nie stanowi atrakcji turystycznej. Mogiły odkryto tu dopiero w latach osiemdziesiątych dwudziestego wieku przy próbie wydobywania żwiru.

Znacznie częściej odwiedzany jest drugi cmentarz leżący tuż za Bohonikami przy drodze do Malawicz. Położony na porośniętym lasem wzgórzu jest jedną z dwóch głównych nekropolii Tatarów polskich po 1915 roku. Założony być może wraz z osiedleniem się Tatarów w 1679 roku, choć wydaje się, że bardziej prawdopodobne, że później – w XVIII w. Samo określenie cmentarza terminem „mizar” lub „miziar” ludność tatarska na Podlasiu zawdzięcza swoim przodkom - żołnierzom chorągwi lipkowskich, którzy przynieśli tę nazwę z Turcji.

Na mogiłach zazwyczaj   umieszczano teksty  arabskie lub  polskie czy białoruskie arabskimi literami. Choć większość, bo ponad 250 nagrobków na bohonickim cmentarzu pochodzi z okresu powojennego i naśladuje architekturę chrześcijańskich, nadal zachowała orientalny charakter. Na granitowych płytach ozdobionych obowiązkowo półksiężycem i gwiazdą można odnaleźć wersety z Koranu wyryte alfabetem arabskim. Z polsko brzmiącymi nazwiskami Smolskich, Baranowskich, Rodkiewiczów sąsiadują na nagrobkach muzułmańskie imiona takie jak Ali, Mustafa, Aysza czy Fatma.

W roku 1829 zostaje odnotowane istnienie meczetu w Kruszynianach. Nie ulega jednak wątpliwości, że świątynia znajdowała  się tam o wiele wcześniej. Legenda głosi, iż meczet ufundował ostatni z rodu Krzeczkowskich, więc mogła to być II połowa XVIII wieku. Meczet ten wybudowany wydaje się być kosztem całej społeczności tatarskiej. Brak bowiem jest jakichkolwiek źródeł, aby stwierdzić że pochodził on z fundacji zamożnych Tatarów lub okolicznej szlachty chrześcijańskiej. Istnieje tylko legenda wiążąca fundacje meczetu kruszyniańskiego z rodem Krzeczkowskich. Dzięki prowadzonym przez władze zaborcze nakazom sporządzania raportów o stanie świątyń mamy nieco informacji o meczecie.

Raport z roku 1854 informuje nas nie tylko o funkcjonowaniu meczetu w Kruszynianach i Bohonikach, lecz i o ilości muzułmanów w miastach gubernianych. Zmniejszenie ilości wiernych odbiło się zapewne niekorzystnie również na sytuacji meczetów. W roku 1882 gubernator zwrócił się pisemnie z nakazem spisania istniejących meczetów w poszczególnych guberniach. W kolejnej korespondencji pojawiła się wątpliwość dlaczego nie został ujęty w spisie meczet w Kruszynianach i czy on w ogóle funkcjonuje. Być może wiązało się to ze zbyt rzadkim wykorzystywaniem meczetu do celów liturgicznych z powodu małej ilości wiernych.

Na temat meczetu w Kruszynianach i ludzi z nim związanych możemy się nieco dowiedzieć ze szczątkowo zachowanych ksiąg metrykalnych. Są to księgi sporządzone na rosyjskim formularzu pisane ręcznie językiem rosyjskim; interesujące jest oznaczenie wszystkich kolumn u góry pismem arabskim. Szczęśliwie meczety w Bohonikach jak i Kruszynianach bez większego uszczerbku przetrwały okres I wojny światowej. Niestety już po drugiej wojnie sytuacja muzułmanów uległa znacznemu pogorszeniu, zmuszani często przez władze sowieckie do opuszczenia swego dotychczasowego miejsca zamieszkania. Granica państwa oddzieliła historyczną grodzieńszczyznę a z nią wiele meczetów.

W Polsce znalazły się tylko dwa Bohoniki i Kruszyniany. Stały się te meczety głównymi miejscami spotkań społeczności tatarskiej. Meczet w Kruszynianach został wpisany do rejestru 3 XI 1960 roku. Meczet w Kruszynianach swoją architekturą nie przypomina meczetów z Turcji, czy Zakaukazia. Jest to drobny obiekt  drewniany wykonany z drewna sosnowego.

Szlak Tatarski Duży liczy 54 km. Prowadzi z Sokółki do Kruszynian przez Bohoniki, Kamionkę Starą, Wierzchlesie, Talkowszczyznę, Świdziałówkę Nową i Nietupę. Szlak Tatarski Duży usytuowany jest wśród malowniczego krajobrazu Wzgórz Sokólskich oraz fragmentu Puszczy Knyszyńskie. Oprócz opisanej powyżej trasy, można też odbyć podróż Szlakiem Tatarskim Małym. Jego długość wynosi 19 km. Przebiega on przez Kruszyniany, Józefowo, Królowe Stojło i Waliły Stację. Dwie ostatnie miejscowości związane są z wydarzeniami z okresu Powstania Styczniowego.

Szlak można przebyć w ciągu jednego dnia. W każdy pierwszy piątek miesiąca do meczetu przyjeżdża z Sokółki imam, by odprawić nabożeństwo.

Meczetem w Bohonikach opiekuje się Eugenia Radkiewicz, Tatarka z pochodzenia. Oprowadza turystów po świątyni w stroju, jaki muzułmanka zakłada do modlitwy.

Meczet w Kruszynianach jest najstarszy w Polsce, został zbudowany pod koniec XVIII wieku. Wnętrze podzielone jest na dwie części, mężczyźni i kobiety modlą się osobno. Po meczecie w Kruszynianach oprowadza pani Ewa Popławska (mieszkanka Kruszynian).

Należy pamiętać, że wchodząc do meczetu, trzeba zdjąć buty i mieć stosowny ubiór: zasłonięte ramiona i nogi do kolan – dotyczy to zarówno pań jak i panów.

Żródła: www.wikipedia.pl, fot. - E. Olendzka