Tatarzy zamieszkujący ziemie dawnego WKL, mimo przyjęcia obcego języka, zachowali poczucie odrębności etnicznej. Przed asymilacją uchronił ich islam, który nadal wyznają. Dzięki islamowi w obyczajowości Tatarów polsko-litewskich zachowało się wiele zwyczajów i obrzędów bliskich innym ludom tureckim.

 

Po rozbiorach Rzeczypospolitej Tatarzy w większości znaleźli się pod zaborem rosyjskim i wspólnie współodczuwali oraz przeżywali losy całego narodu polskiego. Nie były obce tatarskim formacjom walki, w których rozstrzygały się tragiczne losy Polski. Tatarzy oddani swojej przybranej ojczyźnie walczyli o jej wolność i niepodległość. W okresie zaborów Tatarzy aktywnie włączyli się do walki o oswobodzenie Ojczyzny. Wzięli czynny udział w konfederacji barskiej, insurekcji kościuszkowskiej. Znaleźli się również w wojskach walczących u boku Napoleona w kampanii 1812-1814 roku. Nie zabrakło ich w czasie powstania listopadowego i styczniowego.

 

W XIX stuleciu ludność tatarska zamieszkiwała w większości gubernie zachodnie cesarstwa rosyjskiego: grodzieńską, kowieńską, mińska, wołyńską, podolską, bialską i suwalską. Początek XX wieku nie przyniósł zasadniczych zmian w rozmieszczeniu ludności tatarskiej na terytorium zachodnim Rosji. Na teranie Królestwa Polskiego spotykało się Tatarów w północno wschodniej części guberni suwalskiej oraz w guberni siedleckiej na Podlasiu. W Warszawie również znajdowało się spore środowisko Tatarów. Według statystyki rosyjskiej w zachodniej guberni Imperium zamieszkiwało około 10 tys. Osób. Natomiast na całym obszarze Imperium rosyjskiego na początku XX wieku zamieszkiwało około 10 mln. przedstawicieli różnych narodów muzułmańskich w tym również Tatarów. Po roku 1905 na terenie Imperium wprowadzono nowy kurs polityczny łagodzący dotychczasową suwerenność. Zezwolono na organizację związków społecznych i charytatywnych towarzystw. Tatarzy wykorzystali nadarzającą się możliwość i założyli swoje związki. Tradycją rodów tatarskich było wykształcenie synów na wojskowych lub prawników stąd też posyłano ich do szkół między innymi w Petersburgu. Tatarzy jako muzułmanie zorganizowani byli w 22 gminach muzułmańskich, które zasadniczo skupiały się w guberni wileńskiej i mińskiej. W samej Warszawie nie było jeszcze gminy, zaś funkcje imama sprawował przez pewien czas muzułmański kapelan wojskowy powołany dla przebywającego tam garnizonu.

 

Podczas pierwszej wojny światowej walczyli Tatarzy na froncie rosyjsko-niemieckim, rosyjsko-austriacko-węgierskim, oraz na Kaukazie. Wiele rodzin w 1915 roku w obawie przed wojskami niemieckimi uszło na Krym, aby wśród swoich współplemieńców przeczekać okres wojny. Niektórzy zajmując posady urzędnicze wybierali konspiracyjną formę walki widząc w niej możliwość wyzwolenia Polski. Taką postacią był niewątpliwie Aleksander Sulkiewicz, rówieśnik i przyjaciel Józefa Piłsudskiego. Wspólnie działali na konspiracyjnym PPS na terenie zaboru rosyjskiego. Jako żołnierz I Brygady Legionów walczył na Podolu, gdzie w roku 1916 poległ ratując Adama Koca. Tatarzy znajdowali się również w I Korpusie Polskim, Walczącym po stronie rosyjskiej. Do jego organizacji przyczynił się między innymi Tatar płk. Maciej Bajraszewski.

W granicach II Rzeczypospolitej największe skupiska tatarskie znalazły się w województwach: wileńskim, nowogródzkim, białostockim. Skupiska Tatarów były jeszcze w województwie wołyńskim oraz w Warszawie. Ludność tatarska pomieszkiwała w miastach, miasteczkach i wioskach Rzeczypospolitej. Zajmowała się rolnictwem, ogrodnictwem, rzemiosłem – przeważnie garbarstwem. Inteligencja tatarska, liczna w dużych miastach takich jak Warszawa, Białystok, Grodno Wilno, Słonim, Nowogródek czy Lida zajmowała posady urzędnicze. Wśród tej ludności spotkać można było lekarzy, inżynierów, nauczycieli czy zawodowych wojskowych.

 

Okres niezwykle imponującego i efektywnego rozwoju kulturowego społeczności tatarskiej w II Rzeczypospolitej gwałtownie na wiele lat przerwał wybuch II wojny światowej. Okupant, najpierw sowiecki a następnie niemiecki, czynił wszystko, aby zniszczyć przywiązanie Tatarów do polskości. Wielu tatarskich oficerów Wojska Polskiego zostało zamordowanych przez sowietów w Katyniu, Miednoje, czy Kuropatach. Za okupacji niemieckiej Tatarzy podlegali tym samym prawom, co reszta społeczności wielu wywieziono na roboty przymusowe do Niemiec. Inni znaleźli się w obozach koncentracyjnych.

 

Wraz z powołaniem Armii Polskiej pod dowództwem gen. Władysława Andersa w Związku Sowieckim wstąpili do niej znajdujący się na terenie ZSRR tatarzy polscy a następnie przeszli z nią cały szlak bojowy II Korpusu. Tatarzy, którzy nie dostali się z różnych przyczyn do armii Andersa znaleźli się w szeregach I Dywizji im. Tadeusza Kościuszki.

 

Po wojnie większość ziem zamieszkałych od wieków przez społeczność tatarską przypadła Związkowi Sowieckiemu. Wielu Tatarów stanęło przed dylematem tożsamościowym – opuścić rodowe gniazdo czy zmierzyć się z sowiecką rzeczywistością. Niektórzy liczyli, że to stan przejściowy i Polska ponownie wróci na Kresy Wschodnie. Ci, którzy zdecydowali się opuścić swoje domy wyruszyli na tzw. Ziemie Odzyskane. Władze sowieckie utrudniały możliwość wyjazdu do Polski. Szlak osadniczy dla niektórych kończył się w Białymstoku, Ełku, Giżycku czy Olsztynie. Inni podążali dalej do Elbląga, Gdańska i jeszcze dalej do Szczecina, Szczecinka, Gorzowa Wielkopolskiego i Trzcianki. Niektórzy Tatarzy z transportami dotarli na Dolny Śląsk i osiedlili się we Wrocławiu, Oleśnicy czy Jeleniej Górze.

 

 

 

Meczet w Bohonikach podczas Kurban Bajram

 

W 1948 roku został reaktywowany Związek Religijny, do którego należały jedynie trzy przedwojenne gminy (bohonicka, kruszyniańska, warszawska). W związku z dużymi skupiskami Tatarów na zachodzie Polski powołano nowe gminy w Gorzowie Wlk. i Gdańsku.

 

Obecnie w Polsce jest około 4,5 tys. ludności pochodzenia tatarskiego. Największe skupiska Tatarów znajdują się w Białymstoku, Sokółce, Suchowoli, Gdańsku i w Warszawie. Meczety znajdują się w Kruszynianach, Bohonikach i w Gdańsku, a domy modlitwy w Warszawie i dwa w Białymstoku.

 

 

 

Mufti Rzeczypospolitej Polskiej Tomasz Miśkiewicz 

 

Nasi Tatarzy wyznają islam obrządku sunnickiego. Tkwią w nim jednak pewne zwyczaje zaczerpnięte zarówno z religii tureckich ludów koczowniczych, jak i wierzeń miejscowej ludności chrześcijańskiej. Znaczne oddalenie od muzułmańskiego Wschodu oraz nieznajomość liturgicznego języka arabskiego spowodowały, że polscy muzułmanie znają zasady swego wyznania jedynie powierzchownie. Główne zasady religii nie odbiegają od podstawowych zasad islamu.

 

 

Najważniejszymi świętami religijnymi obchodzonymi przez Tatarów polsko-litewskich są: Ramadan Bajram, Kurban Bajram, Aszura Bajram, Mewlud Bajram oraz Nowy Rok. Największym świętem muzułmańskim jest Święto Zakończenia Postu, zwane Ramadan Bajram. Post trwa przez 30 dni w miesiącu Ramadan(zgodnie z kalendarzem muzułmańskim). Nie można wtedy jeść, pić, palić tytoń i odbywania stosunków seksualnych od świtu do zachodu słońca. W czasie ramadanu w meczetach odbywają się wieczorne modlitwy tarawichy. Po zakończeniu postu muzułmanie zbierają się w meczecie na świąteczną modlitwę i poświęcenie sadogi. Po modłach wszyscy składają sobie życzenia i częstują się sadogą. Po powrocie do domu spożywają świąteczny posiłek. Podczas trzech dni świątecznych Tatarzy ubrani są w odświętne stroje składają wizyty krewnym i znajomym. Wieczorami urządzają przyjęcia i zabawy.

 

 

 

Występ tatarskiego zespołu Buńczuk 

 

Święto Ofiar zwane przez muzułmanów Kurban Bajram przypada na dziesiąty dzień miesiąca dhul-hidżadża. W pierwszym dniu święta po nabożeństwie Tatarzy składają na intencje dusz zmarłych ofiarę z wołu lub barana. Ubój zwierzęcia odbywa się publicznie przed meczetem w obecności imama, który odczytuje modlitwy. Mięso ofiarne jest dzielone między wszystkich wiernych. Jeden kawałek mięsa spożywany jest na intencję siedmiu dusz.

 

 

Zabijanie byka na Kurban Bajram 

 

 

 

Materiały zaczerpnięte z książek: Artura Konopackiego „Muzułmanie na ziemiach Rzeczypospolitej” i Piotra Borawskiego „Tatarzy w dawnej Rzeczypospolitej”    

 

* * * * * 

Maksymilian Gierymski - Potyczka z Tatarami 

 

Juliusz Kossak - Taniec tatarski 

 

Artur Grottger - Tatarzy w ucieczce

 

Józef Brandt - Pochód Tatarski