16 grudnia 2012 roku mija 90 rocznica tragicznej śmierci pierwszego prezydenta odrodzonej, po ponad stuletnim okresie niewoli, Rzeczpospolitej - Gabriela Narutowicza. Dość nieoczekiwanie ta rocznica i ta postać stała się elementem bieżącej walki politycznej. Myślę więc, że warto ją przypomnieć. W związku z tym zapraszam do zapoznania się z krótką biografią tragicznie zmarłego, pierwszego prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej.

Wojciech Brański

Gabriel Narutowicz urodził się 17 marca 1865 w Telszach na Żmudzi w rodzinie szlacheckiej.

Ojciec Gabriela - Jan Narutowicz pełnił urząd sędziego powiatowego ziemskiego, był właścicielem wsi na Żmudzi - Brewik (lit. Brevikiai). Za udział w powstaniu styczniowym został skazany na rok więzienia. Wcześnie osierocił Gabriela, zmarł rok po jego urodzeniu.

Matką Gabriela Narutowicza była Wiktoria ze Szczepkowskich, trzecia żona Jana Narutowicza. To ona przejęła ciężar wychowania synów po śmierci męża. Jako kobieta wykształcona i zafascynowana filozofią Oświecenia wywarła duży wpływ na poglądy młodego Gabriela. W roku 1873 postanowiła przenieść się do Lipawy, aby uchronić swych synów przed nauką w szkole rosyjskiej, gdzie po upadku powstania styczniowego nasiliła się fala rusyfikacji.

Brat Gabriela Narutowicza – Stanisław, obywatel litewski, był członkiem tymczasowego litewskiego parlamentu – Taryby.

Młody Gabriel ukończył gimnazjum w Lipawie na Łotwie, a następnie podjął studia na Wydziale Matematyczno-Fizycznym Uniwersytetu w Petersburgu, ale z powodu choroby został zmuszony do ich przerwania i wyjazdu do Szwajcarii, gdzie  spędził  dużą część życia. W latach 1887–1891 studiował na Politechnice w Zurychu. W czasie studiów pomagał Polakom, ściganym przez carat, związany był też z emigracyjną partią "Proletariat". Uniemożliwiło mu to powrót do kraju, gdyż władze rosyjskie wydały nakaz jego aresztowania. Przyjął obywatelstwo szwajcarskie, a po ukończeniu studiów pierwszą posadę otrzymał w biurze budowy kolei żelaznej w St. Gallen.

Panorama St. Gallen jednego z miejsc pracy Gabriela Narutowicza w Szwajcarii

Gabriel Narutowicz był wybitnym konstruktorem oraz inżynierem. W 1895 r. objął stanowisko szefa sekcji regulacji Renu, następnie był zatrudniony w biurze technicznym Kursteinera. Jego prace zostały nagrodzone na Wystawie Międzynarodowej w Paryżu (1896r.), zyskał też sławę jako pionier elektryfikacji Szwajcarii. Kierował budową wielu hydroelektrowni w Europie Zachodniej m.in. w Monthey, Mühleberg i Andelsbuch. W 1907 roku został profesorem w katedrze budownictwa wodnego na Politechnice w Zurychu.

W latach 1913–1919 pełnił tam funkcję dziekana. Był również członkiem szwajcarskiej komisji gospodarki wodnej. W 1915 roku został przewodniczącym międzynarodowej komisji regulacji Renu.

 Elektrownia w Andelsbuch w zachodniej Austrii
– jedno z dzieł Gabriela Narutowicza

W czasie I wojny światowej brał udział w pracach Szwajcarskiego Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce, należał do stowarzyszenia La Pologne et la Guerre w Lozannie i stopniowo zbliżył się do koncepcji realizowanych przez Józefa Piłsudskiego.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości we wrześniu 1919 r. na zaproszenie polskiego rządu Gabriel Narutowicz przybył do kraju, gdzie aktywnie zaangażował się w odbudowę państwa polskiego. 23 czerwca 1920 roku objął tekę ministra robót publicznych w rządzie Władysława Grabskiego. Na tym stanowisku pozostał do 26 czerwca 1922 roku i pełnił tę funkcję w czterech gabinetach: Władysława Grabskiego, Wincentego Witosa, pierwszym i drugim rządzie Antoniego Ponikowskiego. Jako minister robót publicznych wykorzystywał swoje bogate doświadczenia z pracy w Szwajcarii. Badał bieg Wisły na odcinku od Warszawy do Modlina i podejmował prace w sprawie jej regulacji. Nadzorował prace nad budową hydroelektrowni w Porąbce na Sole.

28 czerwca 1922 został Narutowicz ministrem spraw zagranicznych w rządzie Artura Śliwińskiego,  tę funkcję pełnił również w późniejszym rządzie Juliana Ignacego Nowaka. Jako minister spraw zagranicznych w październiku 1922 reprezentował Polskę na konferencji w Tallinnie. Przyczynił się do wzmocnienia sojuszu z Rumunią, zawartego 3 marca 1921.

W wyborach w 1922 r. poparł Unię Narodowo-Państwową, związaną z Józefem Piłsudskim. Sam też kandydował z listy Państwowego Zjednoczenia na Kresach, jednak nie uzyskał mandatu poselskiego.

Zgodnie z konstytucją marcową powołano urząd prezydenta, którego wybierał parlament. Układ sił parlamentarnych nie pozwalał  na wybór prezydenta w I turze. Choć zdecydowaną przewagę mieli przedstawiciele partii narodowo-prawicowych, to nie pozwalała ona samodzielny wybór prezydenta. Najpoważniejszym kandydatem na urząd prezydenta był hrabia Maurycy Zamoyski.  Kandydaturę  Gabriela Narutowicza zgłosiło Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie”.  Kandydatura ta wzmogła  brutalne ataki prawicy na Narutowicza. Ostatecznie po kilku turach głosami partii lewicowych i mniejszości narodowych 9 grudnia 1922 roku Gabriel Narutowicz został wybrany pierwszym prezydentem niepodległej Polski.

Gabriel Narutowicz w grudniu 1922r.
w pierwszych dniach urzędowania jako prezydent RP

Zaprzysiężenie Gabriela Narutowicza odbyło się 11 grudnia 1922r. W dniu zaprzysiężenia demonstranci  przeciwni temu wyborowi próbowali powstrzymać elekta siłą, tarasując ulice prowadzące do gmachu sejmowego.

W pierwszych dniach po zaprzysiężeniu spotkał się z przedstawicielami chadecji i kardynałem Aleksandrem Kakowskim. Licząc  się z niemożliwością powołania w Sejmie rządu większościowego, podjął Narutowicz próby stworzenia rządu pozaparlamentarnego. Jego ukłonem w stronę prawicy było też zaproponowanie teki ministra spraw zagranicznych swojemu kontrkandydatowi Maurycemu Zamoyskiemu.

Gabriel Narutowicz opuszcza budynek Sejmu
po uroczystościach zaprzysiężenia na urząd Prezydenta RP

16 grudnia 1922 roku o godzinie dwunastej - zaledwie kilka dni po objęciu urzędu – Gabriel Narutowicz zginął w zamachu w galerii "Zachęta". Został zastrzelony przez powiązanego z endecją fanatyka – malarza Eligiusza Niewiadomskiego. Śmierć prezydenta była wynikiem agresywnej krytyki wobec Narutowicza. Zabójca prezydenta uważany był za bohatera. Po skazaniu go na karę śmierci, część środowisk prawicowych zainicjowała kult jego osoby.

Grób Gabriela Narutowicza w podziemiach Bazyliki Archikatedralnej
Św. Jana Chrzciciela w Warszawie

Morderstwo pierwszego prezydenta II Rzeczypospolitej Polskiej i wściekła agitacja przeciwko niemu ukazały jak nietrwałe były wówczas demokratyczne mechanizmy w odrodzonym państwie polskim. Grudzień 1922 roku ukazał też dużą nietolerancję i nacjonalistyczne nastroje w społeczeństwie polskim.

redakcja Wojciech Brański