Początki  miasta

  Wiemy na pewno, iż przed rokiem 1450 pan litewski Jakub Raczko Tabutowicz otrzymał od Michała, syna księcia litewskiego Zygmunta Kiejstutowicza, puszczę położoną za Choroszczą, nad rzeką Białymstokiem. Prawdopodobnie postawił on pierwszy dwór na wzgórzu zajętym później przez kościół farny. Syn Jakuba, Mikołaj (Michno) otrzymał dwór po ojcu. Jan osiadł na Dojlidach, w miejscu obecnego pałacu po Lubomirskich. Wacław dostał tereny dzisiejszego pałacu Branickich, a Jundziłła miał dwór u źródeł rzeki Białystok. Ponownego scalenia dóbr dokonał Mikołaj, syn Michny.
Katarzyna z Wołłowiczów, młoda wdowa po ostatnim z Raczkowiczów, poślubiła oboźnego koronnego Piotra Wiesiołowskiego. Ten zrobił karierę jako dworzanin Zygmunta Starego, a następnie Zygmunta Augusta, któremu w czasie wyprawy myśliwskiej uratował życie. Z czasem zyskał miano "barona na Białymstoku".
  Po śmierci Piotra jego syn Jan trafił na dwór Zygmunta Augusta. Najczęściej przebywał jednak w Knyszynie. Gdy w 1570 r. zmarł dobrami zarządzał jego brat, Piotr Wiesiołowski (ze względu na imię odziedziczone po ojcu nazywany był Młodszym). To on poślubił Zofię Lubomirską, a dobrami białostockimi zarządzał niemal przez pół wieku. Z jego pomysłu w latach 1581-1584 wybudowany został drewniany kościół. Świątynię tę przejęli jednak innowiercy, dlatego wedle legendy Piotr nakazał jej spalenie i w 1617 r. rozpoczął wznoszenie kościoła murowanego. Budowlę konsekrowano prawie 10 lat później i w ten sposób miasto otrzymało świątynię pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny.
  W czasie najazdu Szwedzkiego jesienią 1665 r. w rejonie Białegostoku stały chorągwie litewskie zdrajcy Bogusława Radziwiła, a okolice pustoszone były zarówno przez Szwedów jak i żołnierzy moskiewskich. Bardzo szybko zatarto ślady wszelkich zniszczeń.
   Około 1570 roku (?) w pobliżu kościoła stanął murowany zamek obronny na rzucie prostokątnym (obecnie Pałac Branickich ). Do dziś z tamtych czasów zachowały się elementy gotyckich sklepień. Siedziba Wiesiołowskich, oblewana z trzech stron przez rzekę Białą, budowana była według pomysłu Joba Bretfusa. Dzieło ojca kontynuował Krzysztof, który zmarł bezpotomnie w 1645 r. Białystok przekształcony został przez Wiesiołowskich w miasteczko prywatne, oddziaływujące na dalsza okolicę.
   W 1660 r. Tykocin i Białystok przeszły w ręce Aleksandry, od 1654 r. żony Jana Klemensa Branickiego z rodu Gryfitów. Dokładnie nie wiadomo kiedy Białystok otrzymał prawa miejskie. Najbardziej prawdopodobne daty to 1691 lub 1692 rok. Pierwszym herbem miasta był jeleń wspięty w prawo, z rozłożonymi rogami.

Lata 1691-1749

   W 1691 r. Stefan M. Branicki (syn Jana i Aleksandry) rozpoczął przebudowę swej białostockiej siedziby, którą przeprowadzić miał Tylman z Gameren. Około 1726 r. rozpoczęto zmiany na obrzeżach południowych zbliżonego kształtem do gorsetu rynku, a w 1745r. przystąpiono do wznoszenia ratusza.
   Przebudowie rezydencji towarzyszyły starania właściciela o urządzenie miasta oraz uporządkowanie kwestii prawnych. 1 lutego 1749 r. król August III oznajmił, że Białystok Branickiego otrzymuje prawa miejskie magdeburskie. Miejsce jelenia w herbie zajął gryf biały z koroną, dziobem i przednimi złotymi łapami na czerwonej tarczy; łapy przednie opierały się o inicjały właściciela miasta - JKB.
W okresie rządów Branickiego na zamku wielokrotnie podejmowano Augusta II i III, Stanisława Augusta Poniatowskiego, dostojników kościelnych, posłów. Przebywali tu ludzie pióra: Ignacy Krasicki, Franciszek Karpiński, Julian Ursyn Niemcewicz, Elżbieta Drużbacka. W listach i pamiętnikach często powtarzano określenia Wersal Podlaski, Wersal Polski czy Wersal Północny.
   W 1753 r. miasto ogarnął wielki pożar. Powtarzano pogłoskę, że Jan Klemens nakazał przerwanie akcji ratunkowej, mając w planach opracowanie nowej struktury zabudowy. Pożar był straszliwy w skutkach dla najstarszej części miasta. Hetman nie żałował jednak funduszy na prace porządkowe i budowlane. Białystok liczył wówczas 3,5 tys. osób, otoczony był parkanem z marmurowymi słupami i prawdopodobnie wałem z przerwami na 6 bram.
   Pierwszy senator Rzeczypospolitej doprowadził do wybudowania murowanej Kaplicy katolickiej św. Rocha z kopułą. Prace nad tym przedsięwzięciem zakończone zostały ok. 1750r.

Lata 1772 – 1807

   Po śmierci Jana Klemensa Branickiego Izabela zatrzymała pałac i miasto jako dobra dożywotnie. Sława pałacu przyciągała jednak podróżników - zatrzymał się tu wracający z Petersburga cesarz austriacki Józef II, a także książę Paweł, późniejszy car Rosji. Przejazdem gościł król pruski Fryderyk Wilhelm II oraz król Francji Ludwik XVIII. Izabela w Białymstoku spędzała miesiące letnie, dlatego starała się utrzymać pałac w jak najlepszym stanie.
   Okres rządów Branickich należał do najbardziej pomyślnych w dziejach historii miasta. Od stycznia 1796 r. rządy przejęli Prusacy, którzy ustalili tu granicę rozległego departamentu. Tu mieściły się zarządy różnego rodzaju służb, deputacje, komisje. Awans na stolicę departamentu otworzył przed miastem nowe szanse, wzrastała liczba ludności, zmienił się układ szlaków komunikacyjnych. Izabela bojkotowała kolejne, narzucane miastu rozporządzenia, co skutecznie hamowało procesy germanizacyjne.
    W 1806 r. prezydent Knobloch przyczynił się do oficjalnego otwarcia loży masońskiej
"zum golden Ring". Korzystali z wzniesionego w latach 1803-1806 gmachu w stylu klasycznym (obecnie budynek książnicy Podlaskiej).

Lata 1807-1831
 
   14 lutego 1808 r. zmarła Izabela – miasto straciło swoją obrończynię, a zaborcy mogli już bez przeszkód przejąć dobra.
 W czasie wyprawy Napoleona na Rosję w Białymstoku panowały nastroje profrancuskie. Armia Napoleona ominęła jednak miasto, wkroczyła natomiast do niego armia rosyjska, która mściła się za sympatię do Napoleona.
  Na Kongresie Wiedeńskim w 1815 r. utrzymano bezpośrednią zwierzchność. Cesarstwa Rosyjskiego nad obwodem białostockim. Car postanowił zachować pałac w kształcie nadanym mu przez Branickich, zadbał także o jego zabezpieczenie.
   W 1829 r. ewangelicy wznieśli swój pierwszy kościół (obecnie kościół św. Wojciecha). W białostockim gimnazjum uczyli się m.in. Ignacy Żegota Onacewicz, Michał Bobrowski, Ignacy Daniłowicz, Józef Jaroszewski.
  Wybuch powstania listopadowego zastał Białystok nieprzygotowanym do podjęcia większych działań niepodległościowych. Akcje na naszym terenie miały raczej charakter buntu niż walk. Jednak przez niemal 3 miesiące w pałacu przebywał wielki książę Konstanty, który przyjmował tu licznych gości.

Lata 1832 - 1864

   Klęska powstania listopadowego zapoczątkowała okres zdecydowanej rusyfikacji, konfiskaty majątków ziemskich, likwidację kościoła unickiego. Władze dążyły do zatarcia różnic między obwodem a typowymi guberniami rosyjskimi. W 1843 r. podjęto decyzję o budowie soboru, który stanął na miejscu unickiej parceli i przyjął imię św. Mikołaja Cudotwórcy.
   Po wprowadzeniu restrykcyjnego cła na wyroby włókiennicze na granicy między Królestwem Polskim, a Cesarstwem Rosyjskim, w mieście, a także okolicach zaczął rozwijać się przemysł włókienniczy. Gdy na początku lat czterdziestych władze ograniczyły rolę polityczną Białegostoku, drastycznie spadły ceny ziemi. Dało to sygnał do osiedlania się przemysłowcom, a tym samym zaczął się najświetniejszy okres pod względem rozwoju ekonomicznego. Mieszkało tu ok. 15 tys. osób.
   W nocy z 22 na 23 stycznia 1863 r. wystąpili konspiratorzy z rejonu Łap. Podjęli nieudana próbę przerwania ruchu na nowej magistrali kolejowej. Powstanie w Białymstoku zaczęło się właściwie dopiero w kwietniu, a pierwsza, niezbyt fortunna bitwa, miała miejsce pod Waliłami. Sam Białystok nie był terenem walk, gdyż stał tu liczny garnizon rosyjski. Kwitła tu za to praca konspiracyjna. Stan wojenny utrzymywano tu od 1870r., a potem zakazano używania w miejscach publicznych języka polskiego. Zaczęły się kolejne prześladowania.

Lata 1865 - 1914

  W 1862 r. uruchomiona została magistrala kolejowa dla ruchu towarowego i osobowego z Warszawy do Petersburga. Ogólny podziw wzbudzał dworzec kolejowy z poczekalnią i restauracjami. W 1877 obszar miasta wynosił prawie 10 km2. Zasypano stawy nad ul. Niemiecką obecnie Kilińskiego a dziedzińcami pałacowymi, a w 1897 r. zniknął rozległy staw między pałacem a rzeką Białą. W miejscu gdzie dziś jest teatr, stal pawilon restauracyjny. W pobliżu w 1913 r. oddano do użytku monstrualny hotel "Ritz".
   Pierwszy kryzys zapanował jednak w latach 1872-1876 i związany był ze zwiększoną podażą z ośrodków łódzkich. Dotknął głównie duże zakłady. Za początek nowego etapu można uznać powstanie w 1895 r. pierwszego towarzystwa aukcyjnego w fabryce tkanin jedwabnych i wełnianych Eugeniusza Beckera przy ul. Świętojańskiej. Białystok ponownie stał się największym centrum przemysłowym w granicach litewskim i białoruskim.
   Pogarszała się jednak sytuacja robotników. Nowe strajki miały miejsce w 1895r. i wybuchały aż do 1905 r. 30 stycznia 1905 r. w strajku wzięło udział 80 proc. robotników przemysłowych. 18 marca miał miejsce nieudany, choć brawurowy zamach na zastępcę policmajstra białostockiego. W sierpniu od salw żołnierzy, na ul. Suraskiej zginęło ponad 50 osób.
   Oburzenie w całej Europie wzbudził pogrom żydowski, zorganizowany w dniach 14-16 czerwca 1906 r., gdy przy poparciu miejscowych władz rosyjskich, policji i wojska. Zginęło co najmniej 82 żydów i 6 chrześcijan.
   W latach 1909-1913 według projektu S. J. Rabinowicza wzniesiona została Wielka Synagoga.

Lata 1914 – 1918

   Latem 1914 r. bez istotnych zakłóceń przebiegła mobilizacja rezerwistów. Mieli oni uderzyć na Prusy Wschodnie. Władze rosyjskie składały obietnice, ale bez konkretów. 20 kwietnia 1915 roku miasto zostało zbombardowane przez lotnictwo niemieckie. Był to szok! Wydarzenia zdopingowały do działania Towarzystwo Niesienia Pomocy ofiarom Wojny. Po uderzeniu wojsk niemieckich w lipcu 1915 r. pod Przasnyszem, stało się pewne, że Rosjanie opuszczą Białystok. Uciekając zabrali ze sobą maszyny, towary, cenne metale, a resztę wysadzili w powietrze. Na wiadomość o zbliżaniu się oddziałów niemieckich Rosjanie wysadzili w powietrze m.in. wieżę ciśnień oraz wiadukt nad torami. Nowi okupanci utworzyli Militar Verwaltung Bialystok-Grodno. Sprawnie kierowali odbudową zniszczeń, ale w tym samym czasie na miasto nałożyli kontrybucję w wysokości 180 tys. rubli. Rygorystycznie egzekwowano prawo i przepisy administracyjne, ale za to wykazywano bardziej liberalną politykę  narodowościową.
W Białymstoku rozpoczęło się tworzenie struktur konspiracyjnych. W 1916 r. zwiększono miejscową Komendę Polskiej Organizacji Wojskowej. W czerwcu 1917 r. powstał Centralny Komitet Narodowy na obwód ziemi białostockiej.
   Po podpisaniu przez Niemców kapitulacji w listopadzie 1918 roku władzę w mieście próbował przejąć miejscowy Centralny Komitet Narodowy. Jednak nie udało się z powodu nikłej pomocy z  zewnątrz i twardej, zwartej postawie Niemców. Polski oddział wojskowy wycofał się do Łap.
   Zgodnie z porozumieniem zawartym 24 listopada 1918r. w Kownie, Niemcy wycofali się z miasta, ale od wschodu zbliżała się bolszewicka Armia Zachodnia. 14 lutego pod Mostami na Grodzieńszczyźnie wojska polskie spotkały się z Armią Czerwoną. Rozpoczęła się nowa wojna, ale bez oficjalnego wypowiedzenia. Polscy żołnierze zjawili się w mieście 19 lutego 1919 r. Tego samego dnia powołano Tymczasowy Rząd Miejski.

Lata 1918 – 1921

    10 maja 1919 r. powołany do życia został "Wielki Białystok" o obszarze 42 km2. Z nazw usuwano wszelkie rusycyzmy. Białystok tego okresu po części uważano za "świadectwo kultury moskiewskiej". 2 sierpnia 1919r. utworzono województwo białostockie liczące 32 441 km2. Stopniowo wprowadzano do wszystkich szkół naukę j. polskiego. Otwarto Uniwersytet Ludowy, a także Seminarium Nauczycielskie im. Króla Zygmunta Augusta. Uroczyście otworzono Miejską Bibliotekę Publiczną. Na pierwszym posiedzeniu Rady Miejskiej (wybory 7 września 1919 r.) nadano Józefowi Piłsudskiemu godność honorowego obywatela Białegostoku. Powoli odradzał się przemysł włókienniczy.
    28 lipca 1920 r. do miasta wkraczają oddziały Armii Czerwonej. Rządy sowieckie nie trwały jednak długo, a o ich odwrocie zadecydowała Bitwa Warszawska. Rosjanie rozpoczęli paniczny odwrót, dokonując przy tym aktu zbrodniczego w pobliżu wiaduktu kolejowego nad szosą Północno-Obwodową. 20 sierpnia 1920 zamordowali 16 osób.

Lata 1921 – 1939

Miasto tuż przed wojną awansowało do grona "stutysięczników". Nadal było to miasto przemysłowe, ale czasy świetności miało już dawno za sobą. W 1933 r. rozpoczęto budowę Domu Ludowego im. Marszałek Józefa Piłsudskiego. Obiekt ukończono w 1938 r., już jako Teatr Miejski, zachowując jednak imię marszałka. Na terenach zwierzyńców z czasów Branickich utworzono park miejski zwany Plantami. A nad basenem w pobliżu ul. Mickiewicza ustawiono rzeźbę dłuta Stanisława Horno-Popławskiego Praczki.

Lata 1939 - 1944 

Przygotowania do wojny można było zauważyć już na początku kwietnia 1939 r. Wiadomość z 1 września przyjęto z powszechnym oburzeniem, władze jednak nie chciały do puścić do powstania paniki? wszystko funkcjonowało normalnie. Białystok znajdując się daleko od linii frontu przyjmował rannych. 10 września rozpoczęło się tworzenie Rezerwowej Brygady Kawalerii.
   13 września oddziały białostockie spotkały się z oddziałami niemieckimi pod Żółtkami. Przewaga Niemców była jednak tak znaczna, że Polacy musieli się wycofać. Niemcy ustanowili Wojskową Komendę Miasta oraz nakazali złożyć broń i rozwiązać Straż Obywatelską. Nie tworzono tu jednak administracji cywilnej, gdyż tereny miały przejść pod okupację sowiecką.
    21 września wojska niemieckie wycofały się z miasta, a wkroczyły oddziały Armii Czerwonej. Okupant wprowadził zmiany; głos decydujący należał do NKWD i partii bolszewickiej. Rozpoczęły się aresztowania żołnierzy września, policjantów, sędziów, działaczy politycznych, urzędników oraz księży. Po sfałszowanych wyborach miasto wcielono do Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Rad, a następnie do ZSRR. W mieście zmieniono nazwy większości ulic, a w 1940 rozebrano ratusz, w celu przygotowania miejsca pod pomnik Stalina. 25 października rozpoczęły się wywózki na Syberię. Białystok oczyszczano z tzw. Bieżeńców, czyli najczęściej z Żydów. W sumie wraz z Polakami wywieziono ok. 19 tys. osób.
   22 czerwca 1941 r. na dworzec kolejowy w Białymstoku spadły bomby. Nikt nie spodziewał się ofensywy niemieckiej. Rosjanie rozpoczęli paniczną ewakuację, a rankiem 27 czerwca wojska niemieckie zajęły miasto. Władzę przejął Zarząd Cywilny, który ulokował się w pałacu Branickich.
   W pierwszych dniach okupacji Niemcy spalili w Wielkiej Synagodze ok. 700-800 Żydów. W sumie spalono aż 5 tys. osób. Od 1 sierpnia Żydzi mieszkać tylko w getcie, którego obszar obejmował teren od ul. Lipowej, po ul. Sienkiewicza na wschodzie, po ul. Poleską na północy i wzgórza św. Rocha na zachodzie. Stłoczono tu 60 tys. osób. W listopadzie 1942 r. kontrolę nad gettem przejęło SS i Gestapo; zaczęły się przygotowania do jego likwidacji. W akcji lutowej w 1943 r. zastrzelono tysiąc osób, a 12 tys. Żydów wywieziono do Treblinki. W nocy z 15 na 16 sierpnia Niemcy rozpoczęły ostateczną likwidację. Niemal 30 tys. Żydów wywieziono do obozów zagłady, a kilka tysięcy trafiło do obozów pracy. Tak przestała istnieć Żydowska społeczność Białegostoku. Szczególnie okrutny los zgotowano również jeńcom rosyjskim, których przez więzienie na ul. Kawaleryjskiej przeszło ok. 95 tys.
   Liczne represje dotknęły również Polaków. W mieście działało podziemie: Związek Walki Zbrojnej przemianowany później na AK, kwitło tajne nauczanie (m.in. tajny oddział Wyższej Szkoły Handlowej), Narodowa Organizacja Wojskowa.
   26 lipca 1944 r. do miasta wkroczyli Rosjanie. Niemcy nie stawiali oporu, jednak dopełnili swego dzieła zniszczenia. Wywieszono odezwę z informacją o ponownym włączeniu miasta do ZSRR, ale Józef Przybyszewski, Delegat Rządu RP, wezwał ludność do podporządkowania się legalnej władzy, czyli Armii Krajowej. 2 sierpnia okazało się, że Białostocczyzna nie będzie należała do Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. 7 1944 sierpnia aresztowano Przybyszewskiego, a także oficerów AK. Siły podziemia uległy ponownej konspiracji, a AK poniosła liczne straty w pierwszych miesiącach po wkroczeniu wojsk sowieckich. Władzę sprawował NKWD i jednostki mu pokrewne. Terror zelżał, gdy ruszyła ofensywa styczniowa i NKWD przesunęło część swych sił na zachód.

Rok 1945 i lata następne

   W czasie wojny w gruzach legło wiele budynków i prawie połowa gmachów użyteczności publicznej. Teren dzisiejszego Rynku Kościuszki stanowiło zwalisko gruzów. Pierwsze próby odbudowania miasta rozpoczęły się jeszcze w 1944 r. Na początku lat 50 przystąpiono do budowy Domu Partii, gmachów sądowych i prokuratury. Obszar miasta zwiększono do 50 km2.
   W 1950 r. odbudowany pałac Branickich przeszedł w ręce Akademii Medycznej. W latach 1945-1958 odbudowano ratusz w nieco zmienionej postaci. W 1952 r. otwarto kino "Pokój". W 1950 r. na pierwszy rok słuchaczy przyjęła Wieczorowa Szkoła Inżynierska (od 1964 r. Wyższa Szkoła Inżynierska, a od 1974 r. Politechnika Białostocka. W listopadzie 1957 r. rozpoczęto realizację wiaduktu na ul. Dąbrowskiego, a w 1960 r. miasto otrzymało scenę kameralną w podziemiach Teatru Dramatycznego. W 1961 r. Białystok liczył już ponad 120 tys. mieszkańców. Miasto zmieniało się szybko, nie tylko jak centrum województwa, ale całego regionu północno-wschodniego.
   W 1968 r. powołano filię Uniwersytetu Warszawskiego, a także Muzeum Wojska Polskiego. W 1973 r. rozpoczęto budowę amfiteatru i Domu Handlowego "Centrum". W 1974 r. otwarto Wydział Lalkarski Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza, a także filię Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej im. Fryderyka Chopina w Warszawie. Orkiestra Symfoniczna otrzymała status filharmonii, a rok później gmach.
   Po strajkach z początku 1981 r. w sklepach szybko znikły produkty spożywcze. "Solidarność" domagała się władzy. W listopadzie zaczęły się strajki okupacyjne na uczelniach. W nocy z 12 na 13 rozpoczęły się aresztowania, a władza ogłosiła stan wojenny. Mieszkańcy szybko przystosowali się do ciężkiego bytowania.
  W 1986 r. oddano do użytku budynek PKS, a na początku lat 80 ruszyła budowa Muzeum Wsi.
  Obecnie 30 proc. powierzchni miasta zajmują tereny zielone. W 1997 r. powstał Uniwersytet w Białymstoku. Jest to obecnie jedno z największych miast w kraju. Pod względem gęstości zaludnienia ustępuje tylko Warszawie.

W opracowaniu wykorzystano materiały ze strony: www.bstok.pl

Stare fotografie, które zostały wykorzystane w "Historii Białegostoku" należą do zbiorów Muzeum Historycznego w Białymstoku.